Biblioteka Załuskich. Skarbnica polskiego dziedzictwa kulturowego

8 sierpnia 1747 r. została otwarta w Warszawie Biblioteka Załuskich, która w drugiej połowie XVIII wieku uchodziła za jedną z największych bibliotek świata.

Biblioteka Załuskich, nazywana również Biblioteką Publiczną Rzeczypospolitej, powstała z inicjatywy braci biskupów Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich, a jej siedziba znajdowała się w pałacu Daniłowiczowskim, który z czasem zaczęto nazywać Domem pod Królami. Celem jej działalności było gromadzenie, katalogowanie i udostępnianie czytelnikom możliwie pełnego zasobu polskiego piśmiennictwa.

Zaczątkiem zbiorów Biblioteki Załuskich były prywatne biblioteki Andrzeja Olszowskiego, Andrzeja Chryzostoma Załuskiego i Józefa Andrzeja Załuskiego, a także biblioteka rodu Sobieskich, który odziedziczył po rodzie Żółkiewskich spuścizny po królach Zygmuncie Auguście i Stefanie Batorym. Za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego kolekcja Biblioteki Załuskich liczyła już 400 tysięcy tomów, 20 tysięcy rękopisów i 40 tysięcy rycin. Posiadała ona również bogate zbiory historii naturalnej, numizmatów, medali, grafik oraz malarstwa i rzeźby. Stanowiła wówczas jedną z największych bibliotek świata i pełniła funkcję ośrodka polskiego życia intelektualnego drugiej połowy XVIII wieku.

Zbiory Biblioteki Załuskich umieszczone były w 29 salach, z których najbardziej reprezentacyjna była sala biblioteczna z ekspozycją muzealną, zawierającą m.in. popiersia i płaskorzeźby ukazujące polskich uczonych i pisarzy. Początkowo pracownicy biblioteki wypożyczali zbiory czytelnikom, lecz powodowało to liczne straty, ponieważ czytelnicy... przywłaszczali je sobie i nie oddawali ich w wyznaczonym terminie. Z czasem ograniczono więc korzystanie ze zbiorów wyłącznie do czytania i przeglądania ich na miejscu. Pierwszym kierownikiem Biblioteki Załuskich był Jan Daniel Janocki, sekretarz Józefa Andrzeja Załuskiego, a po jego śmierci został nim jezuita Jerzy Koźmiński.

Po upadku powstania kościuszkowskiego w 1794 r. na rozkaz Katarzyny II zbiory Biblioteki Załuskich zostały zrabowane przez Rosjan i wywiezione do Petersburga, gdzie dwadzieścia lat później stały się zaczątkiem Cesarskiej Biblioteki Publicznej. Część zbiorów powróciła do Polski w latach 20. i 30. na mocy traktatu ryskiego i została włączona do Biblioteki Narodowej. Bezcenne dokumenty i księgozbiory uległy jednak w dużej mierze zniszczeniu w październiku 1944 r. – Niemcy spalili je w ramach zemsty za Powstanie Warszawskie.

Autor: Marek Teler / Ilustracja: Zygmunt Vogel, Widok Biblioteki Załuskich, 1801 r.